3. DEPOLAMA KARARI VE YER SEÇİMİ

Giriş

Bir tedarik zincirinde en önemli kararlardan bir tanesi depolama kararının verilmesi ve açılacak olan deponun kuruluş yerinin belirlenmesidir. İşletmeler dağıtım maliyetlerinden tasarruf ederek tedarik zinciri faaliyetlerini daha ekonomik bir şekilde gerçekleştirmek için depolara ihtiyaç duymaktadır. Depo kullanmanın işletmeler için en önemli getirisi dağıtım maliyetlerinden tasarruf etmek ve müşterilerin siparişlerini daha kısa sürede karşılayabilmektir. Depo yer seçimi bu iki temel amacı gerçekleştirirken oldukça kritik bir karardır. Çünkü deponun kuruluş yerinin işletmenin üretim tesisleri ve müşterileri arasında veya hammadde üreticisi ile üretim tesisi arasında taşıma mesafelerini minimum yapacak bir noktada kurulması gerekmektedir. Depo yer seçimi kararında işletmenin tedarik zinciri stratejisi ve rekabet stratejisi göz önünde bulundurularak en doğru kuruluş yerinin seçimi yapılmalıdır. Depo yer seçimini etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörler deponun kurulması düşünülen bölgenin özelliklerine, işlemenin içerisinde bulunduğu sektöre ve depolanacak olan ürünün özelliklerine göre değişkenlik göstermektedir. Depo yer seçimi kararı, depo kararları arasında stratejik karar aşamasında yer almaktadır ve bu karar daha sonradan depo operasyon faaliyetlerini önemli derecede etkilemektedir. Yer seçimi kararının yanlış alınması işletmelere daha sonradan büyük maliyet ve zaman kaybına neden olacağı için bu süreçte gerekli yöntemler kullanılarak ve uzman görüşlerine danışılarak doğru kararlar almaya özen gösterilmelidir.

3.1. Depo Yer Seçimi Kararı

Depo yer seçimi kararı depolama maliyetlerini ve tedarik zinciri içerisindeki taşıma maliyetlerini önemli derecede etkileyecek olan stratejik bir karardır. Deponun kuruluş yeri firmanın uzun dönemli olarak faaliyetlerini etkilemektedir. Bu aşamadaki kararların yanlış alınması işletmelerin operasyonlarında önemli sorunlara yol açabileceği gibi maliyetlerini de önemli derecede arttırabilmektedir. Deponun kuruluş yerinin yanlış bir şekilde belirlenmesi düzeltilmesi zor olan kararlardan bir tanesidir. Bu sebeple bu aşamada literatürdeki yöntemler kullanılarak, işletmenin rekabet stratejisine ve depolama ihtiyaçlarına uygun bir depo kuruluş yerinin seçilmesi önemlidir.

Ürünlerin üreticiden tüketiciye ulaştırılması sırasında işletmeler çeşitli kaynak kısıtlamalarıyla karşılaşmaktadır. Zaman, depolama alanı ve maliyetler bu kısıtların başında gelmektedir. İşletmelerin bu kısıtlamalar karşılığında müşterilerine ürünlerini sunabilmeleri için depo yer seçimi kararlarını bu kısıtlar altında en doğru kararla seçmeleri gerekmektedir. İşletmelerin depo yer seçimi kararlarında alabilecekleri belli başlı üç karar bulunmaktadır. Bunlar:

1. Deponun üretim tesislerinin içerisinde kurulması,
2. Üretim tesislerinden farklı bir noktada, müşterilere ürünlerini taşıyabilmesi için uygun bir lokasyonda merkezi bir depo kurulması,
3. Depolama faaliyetlerini gerçekleştirebilmek için birden fazla lokasyonda depo kurulmasıdır.

İşletmeler bu üç karardan, bulundukları sektöre ve rekabet stratejilerine uygun olanını tercih etmektedirler. Burada asıl önemli olan uzun dönemde yatırım getirisi en yüksek olacak depo yerinin belirlenmesidir. Depo yer seçimi kararında müşteri isteklerini en kısa sürede ve en etkili biçimde karşılarken, maliyetleri de en az seviyelere indirebilecek lokasyonların bulunması amaçlanmaktadır. Buradaki maliyetler hammadde ve ürünlerin kaynağından müşterilere taşınması ve depolama maliyetlerini içermektedir. Deponun kuruluş yeri bu maliyetleri doğrudan etkilemektedir.

3.2. Depo Yer Seçimi Kararını Etkileyen Faktörler

Günümüzün yoğun rekabet ortamında firmalar taşıma, depolama vb. faaliyetlerde maliyetlerden avantaj sağlayabilmek ve operasyonel verimliliği arttırmak çok önemlidir. Bu amaçla depo yer seçimi kararı incelenirken bu kararı etkileyen faktörlerin de hepsi incelenerek değerlendirilmelidir. Depo yer seçimi kararlarını etkileyen faktörleri makro ve mikro düzeyde ele almak mümkündür. Makro düzeydeki faktörler daha geniş bakış açısıyla deponun kurulacağı alanı geniş bir alan olarak belirlerken değerlendirilmektedir. Mikro düzeydeki faktörler ise daha önceden belirlenmiş ve sınırlandırılmış bir alandaki incelemeleri yaparken o bölge ile ilgili daha ayrıntılı bir bakış açısı kazandıran faktörlerdir.

3.2.1. Makro Düzeydeki Faktörler

Depo yer seçiminde ele alınan makro faktörler işletmelere daha geniş bakış açıyla depolama alanını belirlerken yardımcı olmaktadır. Örneğin Avrupa’da kurulması düşünülen bir deponun hangi ülkede kurulması gerektiğinin kararı makro faktörler ile belirlenebilir. Makro faktörler kurulacak olan depoda saklanacak ürünlerin özelliklerine, işletmenin bulunduğu sektöre göre değişkenlik gösterebilmektedir. Aşağıda işletmelere depo yer seçiminde yardımcı olabilecek makro düzeydeki faktörlerin bazıları tanımlanmıştır. Bu faktörler deponun kurulacağı bölgeye, sektöre göre çeşitlendirilebilir.

Devlet teşvikleri ve vergi indirimleri: Bazı ülkelerde, şehirlerde veya eyaletlerde ekonomik olarak bölgeyi canlandırmak ve yatırımları bu bölgelere çekebilmek için vergi ve gümrük indirimleri uygulanabilmektedir. Bu indirim olanakları firmalar için maliyet tasarrufunu sağlayacağı için firmalar tarafından dikkatle ele alınarak hesaplamalara katılmalıdır. İki aday ülke veya bölge arasında tercih yaparken vergi ve gümrük indirimi olan bölgeyi tercih etmek firmalara önemli maliyet avantajı kazandıracaktır.

Çeşitli uluslararası anlaşmalar da ülkeler arası ticarette vergi ve gümrük indirimlerini sağlayacağı için bu anlaşmaların varlığı da araştırılmalıdır. NAFTA (Kuzey Amerika), Avrupa Birliği, MERCOSUR (Güney Amerika) gibi anlaşmalar bölgesel ticareti kolaylaştırmaktadır.

Gelişmekte olan ülkeler, ülkelerindeki yatırımları arttırabilmek amacıyla vergi ve tariflerden muaf gümrüksüz ticaret alanları oluşturmaktadır. Bu gibi teşvikleri değerlendirmek de işletmeler için maliyet tasarrufu sağlayacağı için bu faktörler de göz önüne alınmalıdır.

Döviz kurundaki değişim: Günümüzde küresel ticaretin yaygınlaşmasıyla firmaların üretim tesisleri ve dağıtım depolarının farklı ülkelerde kurulması da yaygınlaşmıştır. Bu durumda firmalar işletmelerinin depolarını kuracakları ülkelerdeki döviz kurlarındaki değişimleri önemle dikkate almaktadır. Depoların kurulduğu bölgelerdeki döviz kurlarındaki dalgalanmaların yüksek olması maliyetlerin hızla artmasına neden olabileceği için bu bölgelerde depo kurulması tercih edilmez. Kurulan bölgedeki döviz kuru işçilik maliyetleri, kira, elektrik, su, sigorta vb. maliyetleri etkileyen bir değişkendir.

Politik istikrar: Depo kuruluş yeri belirlenirken bölgedeki politik istikrar da önemli bir faktördür. Firmalar bir bölgede depo ya da üretim tesisi kurmak gibi bir yatırım yaparken bölgede politik istikrarın olmasını ve ticaret kurallarının ve sahipliklerin iyi bir şekilde belirlenmiş olmasını beklemektedir. Yatırım yapılacak ülkede iyi bir şekilde işleyen bağımsız bir yargı sisteminin olması firmaların yasal bir problemle karşılaştıklarında haklarını arayabileceği güvenini yaratır ve bu da firmaların bu ülkelerde yatırım yapmasını kolaylaştırır. Bölgede savaş veya güvenlik problemi olması depo operasyonlarını aksatacağı ve operasyonlar yürütülürken güvenlik nedeniyle kısıtlamalar ve engeller yaşanacağı için depo yeri seçiminde politik istikrar oldukça önemli bir makro faktördür.

Altyapı İmkanları: Depo yer seçiminde bölgedeki altyapı imkanları da firmalar tarafından ele alınması gereken bir faktördür. Depo kurulacak bölgedeki su, elektrik, yol, ulaşım imkanları, internet ağı vb. kurulacak olan deponun özelliklerine göre önem kazanacak olan altyapı imkanları firmalara kolaylık sağlamaktadır. Bu altyapı imkanlarının bölgede mevcut olmaması firmaların ilgili imkanlar için yatırım yapmasını gerektireceği için depo yer seçiminde bu faktör de göz önünde bulundurulmalı ve bölgedeki altyapı imkanları önceden incelenerek gerekli kararlar verilmelidir. Son yıllarda depolarda otomasyon seviyelerinin artması bölgedeki internet altyapısını önemli bir hale getirmektedir. Eğer kurulacak olan depo otomatik raf sistemleri, elleçleme ekipmanlarının kullanıldığı otomatik sistemlere sahipse bölgede internet altyapısının varlığına dikkat edilmelidir.

3.2.2. Mikro Düzeydeki Faktörler

Depo yer seçimi kararlarında makro düzeydeki faktörler değerlendirilerek bir kuruluş yeri bölgesi tercih edildikten sonra mikro düzeydeki faktörler incelenerek ve değerlendirilerek deponun kurulacağı yer tam olarak belirlenmektedir. Örneğin makro düzeydeki faktörler ile deponun kurulacağı ülke belirlenirken mikro düzeydeki faktörler ile hangi şehirde hangi adreste deponun kurulacağı belirlenmektedir. Mikro düzeydeki faktörler de makro düzeydekiler gibi deponun faaliyet gösterdiği endüstriye, deponun özelliklerine göre değişkenlik göstermektedir. Aşağıda depo yer seçiminde mikro düzeyde ele alınabilecek faktörlere örnek verilmiştir. Bunlar;

• Arazi ve/veya İnşaat Maliyeti
• Müşterilere Yakınlık
• Tedarikçilere Yakınlık
• İmalat Tesislerine Yakınlık
• İmar durumu ve Kamulaştırma Riski
• Konum
• Arazi Özellikleri
• Ulaşım ( Havaalanı, liman, otoyola yakınlık)
• İklim (deniz seviyesinden yükseklik, rüzgar vb. etkenler)
• Trafik Yoğunluğu
• Bölgedeki diğer yerleşim yerlerinin özellikleri
• İş gücüne yakınlık
• Personel için ulaşım olanakları
• Afet riski
• Elektrik, su, sigorta maliyetleri

Bu mikro düzeydeki faktörlerin sayısı ve çeşidi kurulacak olan deponun özelliklerine göre değişkenlik gösterebilmektedir. Firmalar kendileri için önemli olan faktörleri önem derecelerine göre ağırlandırarak depo yer seçimi kararlarında değerlendirebilmektedir.

3.3. Depo Yer Seçimi Yöntemleri

Depo yer seçimi kararı firmaların gelecek yıllardaki operasyon maliyetlerini ve hızı önemli derecede etkileyen stratejik bir karar olduğu için üzerinde titiz hesaplamalar ve çalışmalar yapılması gereken bir karardır. Depo yer seçimi kararı için firmaların uzman bir ekip tarafından yapılacak bir inceleme sonucunda karar alması gereklidir. Depo yer seçimindeki sübjektif etkileri azaltmak ve karar vericilere daha net sayısal veriler ile yol göstermek amacıyla bir çok matematiksel yöntemden faydalanılmaktadır. Bu yöntemlerden bazıları doğrusal programlama, faktör analizi, başa baş noktası analizi, ağırlık merkezi yöntemi, yük-mesafe yöntemi ve transportasyon yöntemleridir. Ayrıca günümüzde bilgisayar programlarının gelişmesiyle birlikte birçok meta-sezgisel ve sezgisel yöntem de depo yer seçimi kararında yol gösterici olarak kullanılabilmektedir.

Depo yer seçiminde kullanılacak olan yöntem belirlenirken işletmenin elinde var olan veriler, kurulacak depo sayısı, mevcut depoların durumu, planlama döneminin uzunluğu, değerlendirilecek olan aday depo yerlerinin sayısı ve kritik faktörlerin sayısı göz önüne alınmalıdır.

Firmaların rakiplerine karşı rekabet avantajı elde etmesini sağlayan erken teslimat süresi, ucuz fiyat gibi unsurlar doğru depo yer seçimiyle sağlanarak tedarik zinciri operasyonlarında firmalara rekabet avantajı sağlayabilmektedir.

3.3.1. Faktör Analizi

Bir firma için depo yer seçimi kararını etkileyen birçok kantitatif ve kalitatif faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerin her birinin firma için eşit öneme sahip olması beklenemez. Firmaların depo yer seçimi kararını etkileyen faktörler değişebileceği gibi her bir faktörün firma için önem derecesi de değişebilmektedir. Bu durumda karar vericilerin depo yer seçimini etkileyen faktörleri belirledikten sonra bu faktörleri önem derecelerine göre değerlendirerek ağırlıklandırması gerekmektedir. Faktör analizi yöntemi firmalar için farklı önem derecesine sahip faktörlerin ele alınarak aday depo yerlerinin objektif bir şekilde değerlendirilmesine yardımcı olmaktadır. Faktör analizi yönteminin avantajı aynı anda birçok faktörü değerlendirmeye katmasıdır. Bu sayede firmalar depo yer seçimi için önemli olan birden fazla faktöre göre aday bölgeleri değerlendirerek en uygun depo yerinin seçimini yapabilmektedir. Faktör analizi yönteminin uygulama aşamaları aşağıdaki gibi özetlenebilir.

1. Kritik başarı faktörleri olarak adlandırılan bir faktör listesi hazırlanır.
2. Her bir faktöre firmanın başarı hedefleri açısından depo yer seçimindeki önemine göre bir ağırlık katsayısı verilir.
3. Her bir aday yerleşim bölgesi belirlenen ölçeğe göre (1’den 10’a veya 1’den 100’e kadar) değerlendirilir.
4. Her bir aday bölge ilgili faktör için belirlenen ağırlık ile aday bölge için bu kriteri karşılama özelliğine göre verilen ölçek değeriyle çarpılarak toplam skor değeri elde edilir.
5. Maksimum değere sahip olan aday bölge gerekliyse diğer kantitatif yaklaşımların soncularıyla da değerlendirilerek nihai sonuç elde edilir.

Aşağıda yöntemin daha iyi anlaşılabilmesi için örnek bir problem verilmiştir.

Örnek problem: CLASS isim kozmetik firması yeni bir dağıtım deposu açmak istemektedir. Bu yeni açılacak olan deponun yer seçimi için firmada uzman kişilerden oluşan bir ekip kurulmuştur. Bu ekibin yapmış olduğu incelemeler sonucunda firma depo yer seçiminde etkili olacak faktörler ve bu faktörlerin ağırlığı önceden belirlenmiştir. Son yapılmış olan çalışmalarda depo kuruluş yeri için uygun olabilecek üç adet aday şehir belirlenmiştir. Buna göre faktör analizi yöntemi kullanılarak firmanın yeni açılacak deposu için kuruluş yerini belirleyiniz.

Çözüm: Her bir aday bölgenin (lokasyonun) ilgili faktörleri karşılama derecesi ile faktörlerin önem ağırlığı çarpılarak ağırılıklandırılmış faktör değerleri bulunur.

Her bir aday lokasyon için ağırlıklandırılmış faktör değerleri toplanarak toplam faktör değeri bulunur. Bu problemde depo yerleşim yeri olarak en büyük toplam faktör değerine sahip olan Lokasyon 3 seçilir.

3.3.2. Ağırlık Merkezi Yöntemi

Ağırlık merkezi yöntemi alternatif depo yerleşim yerlerinden taşımacılık maliyeti, taşımacılık zamanı gibi özellikler yönünden avantajlı olan depo yer seçiminin seçimi sağlanır. Bu yöntemde mevcut tesisler ile yeni açılacak deponun yeri arasındaki mesafe ve taşıma miktarları hesaplamalara katılmaktadır. Genellikle amacın taşıma maliyetlerini minimize etmek olduğu depo yer seçimi problemlerinde kullanılmaktadır. Ağırlık merkezi yönteminde aşağıdaki varsayımlar mevcuttur.

• Dağıtım maliyetlerinin yol ve taşınan yük miktarı ile doğru orantılı olduğu varsayılır.
• Her bir destinasyondan taşınan yük miktarının önceden bilinen ve dönemsel olarak sabit olduğu, zamanla değişmediği varsayılır.
• Mevcut tesislerin ve aday depo yerlerinin koordinatlarının önceden bilindiği varsayılır.

Yöntem farklı merkezlerden depoya taşınacak olan yük miktarlarının eşit olması ve olmamasına göre iki farklı hesaplama yoluna sahiptir.

Yük miktarları eşit olduğunda aşağıdaki formül yardımıyla yeni depo yerleşim yerinin koordinatları bulunabilir.

Eğer her bir mevcut tesis ile depo yerleşim yeri arasında taşınacak yük miktarları farklı ise yeni depo yerleşim yerinin koordinatları aşağıdaki formül yardımıyla bulunabilir.

Örnek Problem: MBurger isimli restaurantlar zinciri malzemelerini dört farklı tedarikçiden satınalmaktadır. Firma bu dört tedarikçisinden malzemeleri tedarik ettikten sonra bu ürünleri işleyip paketleyeceği ve çeşitli restaurant şubelerine dağıtacağı yeni bir dağıtım merkezi kurmak istemektedir. Tedarikçilerin koordinatları ve yıllık olarak bu tedarikçilerden satınalınan malzeme miktarları aşağıda verilmiştir. Buna göre yeni kurulacak olan dağıtım merkezinin koordinatlarını ağırlık merkezi yöntemini kullanarak belirleyiniz.

Çözüm:

Eğer yükler eşit olsaydı yeni açılacak dağıtım merkezinin koordinatları

3.3.3. Yük-Mesafe Yöntemi

Yük-mesafe yöntemi, taşınan yük miktarı ve mesafeleri göz önünde bulundurarak her bir aday depo yeri için yük-mesafe değerlerini hesaplamaktadır. Bu yönteme göre en düşük yük-mesafe değerine sahip olan aday depo yerinin minimum taşımacılık maliyetlerine sahip olacağı varsayıldığı için bu aday depo yeri kuruluş yeri olarak seçilir.

Bu yöntemde iki nokta arasındaki mesafe Öklid uzaklığı şeklinde hesaplanmaktadır ve aşağıdaki formül kullanılmaktadır.

Aşağıdaki yük-mesafe yönteminin uygulanışı ile ilgili örnek bir problem yer almaktadır.

Örnek problem: ABK adlı otomotiv yedek parçası üreten firma, önceden belirlemiş olduğu üç aday dağıtım deposu lokasyonunu yük-mesafe yöntemi ile değerlendirmek istemektedir. Yeni açılacak dağıtım deposu dört farklı tedarikçilerden temin edeceği ürünleri konsolide ederek müşterilerine gönderecektir. Aşağıda aday dağıtım merkezlerinin lokasyonları, mevcut tedarikçilerin lokasyon bilgisi ve taşınacak yük miktarları verilmiştir. Buna göre üç aday dağıtım merkezi arasından yük-mesafe yöntemine göre en uygun dağıtım merkezi kurulum yerini bulunuz.

Çözüm: Öncelikle her bir aday dağıtım merkezi için mevcut tedarikçilere olan mesafeler yukarıdaki mesafe formülü kullanılarak hesaplanır.

1.aday dağıtım merkezinin tedarikçilere uzaklığı;

2.aday dağıtım merkezinin tedarikçilere uzaklığı;

3.aday dağıtım merkezinin tedarikçilere uzaklığı;

Hesaplanan bu mesafe değerleri taşınacak olan yük miktarlarıyla çarpılarak toplam yük-mesafe değeri hesaplanır.

D1 = (75 * 161,2) + (105 * 412,3) + (135*434,2) + (60*184,4) = 125.063

2. aday dağıtım merkezi için yük-mesafe değerleri;

D2 = (75*333) + (105* 323,9) +(135*226,7) +(60*170) = 99.789

3. aday dağıtım merkezi için yük-mesafe değerleri;

D3 = (75*206,2) + (105* 180,4) +(135*100) +(60*269,3) = 64.065

Bu durumda minimum yük-mesafe değerine sahip olan 3. dağıtım merkezi yeni açılacak dağıtım merkezi lokasyonu olarak tercih edilmektedir. 

Bölüm Özeti

Depo yer seçimi kararı firmalar için stratejik bir karardır. Bu karar firmaların uzun dönemli olarak stratejik rekabet gücünü etkilemektedir. Yanlış alınacak bir depo yer seçimi kararı firmalara hem maliyet hem de rekabette gücü kaybı olarak dönecektir. Bu nedenle bu karar alınırken çeşitli analitik yöntemlerden ve uzman görüşlerinden destek almak gerekmektedir. Depo yer seçimi kararını etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörleri makro ve mikro faktörler olarak iki başlık altında gruplamak mümkündür. Her bir firma için depo yer seçiminde önemli olan faktörler ve bu faktörlerin önem derecesi değişmektedir. Genellikle firmanın bulunduğu sektöre ve rekabet stratejisine göre ilgili faktörler ve onların önem derecesi değişmektedir. Depo yer seçimi için geliştirilmiş olan yöntemler karar vericilere sayısal olarak yön göstermekte ve kararın objektif olmasını sağlamaktadır.